| Części mowy | Sposób podziału wyrazów na grupy ze względu na podobne ogólne znaczenie i właściwości gramatyczne. Podobne znaczenie: wyrazy oznaczające przedmioty (rzeczowniki), wyrazy oznaczające czynności (czasowniki). Właściwości gramatyczne: odmiana przez przypadki, odmiana przez osoby, mogą pełnić role orzeczenia w zdaniu itp. Części mowy w języku polskim to: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, liczebniki, przysłówki, zaimki (liczebne, rzeczowne, przymiotne, przysłowne), przyimki, spójniki, wykrzykniki, partykuły. |
| Części zdania | Sposób podziału wyrazów składających się na zdanie ze względu na funkcję, jakie pełnią one w zdaniu. Proces podziału wyrazów na części zdania nazywa się rozbiorem logicznym zdania lub analizą składniową. Części zdania to: podmiot, orzeczenie, dopełnienie, okolicznik, przydawka. |
| Podmiot | Część zdania określająca o czym w zdaniu się mówi/pisze (orzeka za pomocą orzeczenia). Podmiot oznacza osoby, przedmioty, zwierzęta, pojęcia abstrakcyjne, zjawiska. O podmiot pytamy się: kto? lub co?. W zdaniach w stronie czynnej podmiot określa kto, lub co wykonuje czynność. W zdaniu w stronie biernej podmiot wskazuje kto, lub co jest obiektem wykonywanej czynności. Podmiot jest nadrzędny w stosunku do pozostałych części zdania.
Ania czyta ciekawą książkę w pokoju. |
| Orzeczenie | Część zdania oznaczająca czynność, stan a nawet cechę osoby, rzeczy, zjawiska, pojęcia, które jest podmiotem w zdaniu. Orzeczenie jest podrzędne tylko w stosunku do podmiotu zdania.
Ania czyta ciekawą książkę w pokoju. |
| Dopełnienie | Część zdania będąca określeniem czasownika, dodatkowo opisująca jego treść, wskazująca co jest pasywnym obiektem wykonywanej czynności.
Ania czyta ciekawą książkę w pokoju. |
| Przydawka | Część zdania będąca określeniem rzeczownika, dodatkowo opisująca cechy przedmiotu, osoby, zjawiska lub pojęcia, o którym mówi rzeczownik.
Ania czyta ciekawą książkę w pokoju. |
| Rzeczownik | Część mowy, która grupuje wyrazy oznaczające osoby, przedmioty, zwierzęta, pojęcia abstrakcyjne, zjawiska.
Ania czyta ciekawą książkę w pokoju.
Rzeczownik ma następujące właściwości gramatyczne: - w zdaniu występują najczęściej w roli podmiotu,
- w języku polskim odmienia się przez przypadki i liczby
- w zdaniu odpowiada na pytanie kto?, co?.
|
| Czasownik | Część mowy, która grupuje wyrazy oznaczające czynności, stany, a nawet cechy osób, rzeczy, zjawisk i pojęć.
Ania czyta ciekawą książkę w pokoju.
Czasownik ma następujące właściwości gramatyczne:
- w zdaniu występują najczęściej w roli orzeczenia,
- w języku polskim odmienia się przez osoby, liczby, rodzaje, czasy, tryby i strony,
- w zdaniu odpowiada na pytanie co robi?, co się z nim dzieje?.
|
| Przymiotnik | Część mowy, która grupuje wyrazy oznaczające właściwości przedmiotów, osób, zwierząt, zjawisk, pojęć.
Ania czyta ciekawą książkę.
Przymiotnik ma następujące właściwości gramatyczne: - w zdaniu występują najczęściej w roli orzecznika lub przydawki,
- w języku polskim odmieniać się przez przypadki, liczby i rodzaje,
- w mianowniku odpowiada najczęściej na pytanie: jaki?, jaka?, jakie?.
|
| Liczebnik | Część mowy, która grupuje wyrazy oznaczające liczbę lub kolejność przedmiotów, osób, zwierząt, zjawisk, pojęć.
Ania przeczytała dwie książki.
Liczebnik ze względu na znaczenie dzieli się na: - liczebnik główny, np.: pięć, sześć;
- liczebnik porządkowy, np.: pierwszy, drugi;
- liczebnik ułamkowy, np.: półtora, ćwierć;
- liczebniki zbiorowy, np.: dwoje, czworo.
Liczebnik ma właściwości gramatyczne zależne od rodzaju: - liczebnik porządkowy – odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje,
- liczebnik zbiorowy – odmienia się tylko przez przypadki,
- liczebnik główny – odmiana jest bardzo zróżnicowana i nie będzie omawiana w tym opracowaniu,
- liczebnik ułamkowy - jest nieodmienny.
|
| Przysłówek | Część mowy, która grupuje wyrazy opisujące okoliczności takie jak miejsce, czas, stan, które mogą opisywać rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki a także inne przysłówki. Większość przysłówków pochodzi od przymiotników.
Ania idzie szybko do szkoły.
Przysłówek ma następujące właściwości gramatyczne : - w zdaniu odpowiada na pytania: jak?, gdzie?, kiedy?.
- w języku polskim jest nieodmienny.
|
| Zaimek | Część mowy, która grupuje wyrazy wskazujące na osoby, przedmioty, okoliczności czynności, lub też pytające o osoby, przedmioty, okoliczności.
Daj mi tę książkę.
Poczytam sobie książkę.
Zaimek dzieli się ze względu na znaczenie na: - zaimek osobowy, np.: ja, ty, on, ona, my;
- zaimek zwrotny, np.: się, siebie;
- zaimek dzierżawczy, np.: mój, twój, jej, jego, nasz;
- zaimek wskazujący, np.: to, tamto, ten, ta;
- zaimek pytający, np.: co?, kto?, jak?, kiedy?;
- zaimek względny, np.: co, kto, gdzie, kiedy;
- zaimek nieokreślony, np.: coś, ktoś;
- zaimek przeczący, np.: nic, nikt;
- zaimek upowszechniający, np.: wszyscy, każdy.
Zaimek ma następujące właściwości gramatyczne : - w zdaniu może pełnić taką rolę jak rzeczownik, przymiotnik, przysłówek lub liczebnik.
|
| Przyimek | Część mowy, która grupuje wyrazy określające stosunek między innymi wyrazami. Przyimek łączy zwykle rzeczownik lub zaimek z czasownikiem, lub też z innymi rzeczownikami a także przymiotnikami i przysłówkami.
Ania idzie do szkoły.
Ania była w szkole.
Przyimek ma następujące właściwości gramatyczne: - jest nieodmienny,
- jest wyrazem niesamodzielnym.
|
| Spójnik | Część mowy grupująca wyrazy, których funkcja polega na łączeniu innych wyrazów w zdaniu, lub też łączeniu zdań w zdania złożone.
Ania i Gosia idą do szkoły.
Ania dowiedziała się, że Gosia ma dzisiaj urodziny.
Spójniki dzieli się na: - spójniki podrzędne, np: że, o, bo, aby;
- spójniki współrzędne, np: i, oraz, ale, lecz.
Spójnik ma następujące właściwości gramatyczne: - jest nieodmienny,
- jest wyrazem niesamodzielnym.
|
| Wykrzyknik | Część mowy, która grupuje wyrazy określające stan uczuciowy osoby wypowiadającej się, lub też służące do wezwania kogoś, np.: hej!, och!, halo!.
Wykrzyknik jest nieodmienny. |
| Partykuła | Część mowy, która grupuje wyrazy, których funkcja polega na modyfikowaniu, lub wzmacnianiu znaczenia innych wyrazów.
Ania nie pójdzie jutro do szkoły.
Czy Ania pójdzie jutro do szkoły?
Partykuły dzieli się na: - wzmacniające, np.: no, -że;
- modyfikujące, np.: czy, -bym, niech, nie;
Partykuła ma następujące właściwości gramatyczne: - jest nieodmienna,
- jest wyrazem niesamodzielnym.
|
| Odmiana | Wyrazy mogą się odmieniać przez: - przypadki,
- osoby,
- liczby,
- rodzaje,
- tryby,
- czasy.
Odmiana przez przypadki nazywa się deklinacją a odmianę przez osoby koniunkcją. |
| Bezokolicznik | Nieodmienna bezosobowa forma czasownika. |